Οργισμένος Αριστοφάνης - Ιππείς

.

.

Οι Ιππείς δεν είναι το καλύτερο έργο του Αριστοφάνη. Ούτε το ποιητικότερο. Είναι όμως σίγουρα ένα άκρως πολιτικό έργο. Αποτελεί τον αδυσώπητο λίβελο του νεαρού κωμωδιογράφου– γράφτηκε όταν ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 26 ετών-που στηλιτεύει αμείλικτα την πολιτική κατάσταση των δραματικών εκείνων χρόνων και καταφέρεται απροκάλυπτα ενάντια στον δημαγωγό Κλέωνα. Και το κάνει οργισμένος με τον τρόπο του φαύλου πολιτικού: “ξεπέφτει στο επίπεδο της αγοράς, του όχλου και της πολιτικής χυδαιότητας, που ο ίδιος κατηγορεί. Εξηγώντας όμως πως θεληματικά κατέβασε τον αγώνα στο επίπεδο του εχθρού καθώς πίστευε ότι ο καλύτερος τρόπος για να πολεμήσει τον δημαγωγό της λαοσύναξης ήταν να γίνει κι ο ίδιος ένας δημαγωγός της σκηνής. Δυο βήματα χωρίζουν άλλωστε την Πνύκα από το Θέατρο του Διονύσου.” (1)

Οι Ιππείς-το πρώτο έργο (2) που φέρει την υπογραφή του Αριστοφάνη- παρουσιάστηκαν στα Λήναια το 424 π.Χ και απέσπασαν το πρώτο βραβείο. Ήταν ο έβδομος χρόνος του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404) στην αρχή του οποίου είχε ενσκήψει στην Αθήνα ο φοβερός λοιμός που αποδεκάτισε τον πληθυσμό αφήνοντας πίσω του χιλιάδες νεκρούς ανάμεσα στους οποίους και τον ίδιο τον Περικλή που υπέκυψε το φθινόπωρο του 429 π.Χ.

Ο Αριστοφάνης ενώ μεγάλωσε στην ατμόσφαιρα της ευδαιμονίας που έφερε στην πόλη η Αθηναϊκή Ηγεμονία και ο Χρυσός Αιώνας, ενηλικιώθηκε στη πιο ζοφερή εποχή: την εποχή του πολέμου, του λοιμού, της πολιτικής και κυρίως της ηθικής σήψης που περιγράφει μοναδικά ο Θουκυδίδης καθώς μας μεταφέρει όχι μόνο τα συμπτώματα της λοιμώδους νόσου -ασθένησε κι ο ίδιος ο ιστορικός όμως τελικά επέζησε- αλλά και τα αποτελέσματά της στην κοινωνία της Αθήνας: “... φόβος των θεών ή νόμος των ανθρώπων κανείς δεν τους συνεκράτει, αφ' ενός μεν διότι βλέποντες ότι όλοι εξ ίσου απέθνησκαν, έκριναν ότι καμία δεν υπήρχε διαφορά μεταξύ ευσεβείας και ασεβείας, εξ άλλου δε, επειδή κανείς δεν επίστευεν ότι θα επιζήση, δια να δώση λόγον των εγκλημάτων του και τιμωρηθή δι' αυτά.” (3)

Ο Κλέωνας - βυρσοδέψης στο επάγγελμα- εμφανίστηκε στη πολιτική σκηνή σαν αντίπαλος του Περικλή και μετά το θάνατό του κατάφερε με την εμπρηστική ευγλωττία του να αποκτήσει μεγάλη επιρροή -“ οι πλούσιοι τον σκιάζονται και ο φτωχός λαός τον τρέμει” (4)- και τελικά να επικρατήσει απόλυτα ηγούμενος των φιλοπόλεμων δυνάμεων, ειδικά μετά την μοναδική του επιτυχία να φέρει στην Αθήνα σιδηροδέσμιους διακόσιους Σπαρτιάτες αιχμαλώτους από την πολιορκία της Σφακτηρίας, που ως γνωστόν θα προτιμούσαν να πεθάνουν παρά να παραδοθούν.

Όταν παρουσιάστηκαν οι Ιππείς, η δύναμη του Κλέωνα βρισκόταν στο απόγειό της και η επίθεση μέσω του θεατρικού λόγου κατά του μιαρού και βλεδυρού δημαγωγού που κάθισε στο σβέρκο της Αθήνας είχε τόση σφοδρότητα “που κανένας ηθοποιός δεν τόλμησε να παίξει το ρόλο. Εντέλει έπαιξε ο ίδιος ο Αριστοφάνης τον 'στρατηγό', που παρακολούθησε απαθής από την πλατεία την ανελέητη εναντίον του σάτιρα, την χειροκρότησε κι ύστερα κατήγγειλε τον Αριστοφάνη και του έβαλε πρόστιμο. “ (5)

Η υπόθεση της Κωμωδίας

Ο Δήμος ο Πυκνίτης (ο λαός της Αθήνας) έχει δύο υπηρέτες: τον Δημοσθένη και τον Νικία – τους γνωστούς πολιτικούς και στρατηγούς- που προσπαθούν να προσφέρουν με τις υπηρεσίες τους, ότι καλύτερο στο Δήλο- Λαό. Έχει προσλάβει όμως κι έναν άλλο υπηρέτη, τον Παφλαγόνα (6), που γίνεται ευνοούμενος του και τρομοκρατεί τους άλλους υπηρέτες με τρόπο βάναυσο και χυδαίο. Ο γερό – Δήμος δυστυχώς υποκύπτει στις κολακείες και τις δημαγωγίες αυτού του φαύλου -Παφλαγόνα που δεν είναι άλλος από τον παντοδύναμο πολιτικό και στρατηγό Κλέωνα.

Οι δύο άλλοι υπηρέτες κατορθώνουν και πληροφορούνται με υποκλοπές πως οι χρησμοί προφητεύουν ότι ο Παφλαγόνας θα εκτοπιστεί μόνο από ένα ταπεινό αλλαντοπώλη, οι υπηρέτες εύχονται να εμφανιστεί αυτός ο αλλαντοπώλης – που όντως εμφανίζεται – και τον πείθουν, ότι με συμμάχους του Ιππείς, μπορεί να αντιπαραταχθεί στο ισχυρό Παφλαγόνα και να τον νικήσει.

Με μια σειρά αντιπαραθέσεων, όπου οι δύο αντίπαλοι ανταλλάσσουν χυδαίες ύβρεις και ανταγωνίζονται σε φαυλότητα, καταλήγουν μπροστά στο Γέρο Δήμο να αναπτύσσουν τα 'πολιτικά' τους σχέδια και το πρόγραμμά τους. Ο αγράμματος αλλαντοπώλης αναδεικνύεται έξοχος δημαγωγός και ξεπερνάει σε κολακείες τον Παφλαγόνα- Κλέωνα.

Εκείνος ηττημένος εγκαταλείπει τον οίκο του Δήμου, ο νέος υπηρέτης του Λαού με μαγικά φίλτρα ξανανοιώνει τον Δήμο και το έργο τελειώνει με χαρές και πανηγύρια ώσπου να φανεί ο νέος Σωτήρας του Λαού. (7)

Οι Ιππείς του ΔΗΠΕΘΕ Αγρινίου και της Θεατρικής Διαδρομής σε σκηνοθεσία Βασίλη Νικολαϊδη ήταν η εναρκτήρια παράσταση των φετινών Επιδαυρίων. Μια παράσταση καλοστημένη, με μέτρο και κέφι, στο πνεύμα του Αριστοφάνη- όπως τουλάχιστον έχουμε συνηθίσει να αναβιώνει και να ευφραίνει τα καλοκαίρια μας- χωρίς ωστόσο να κομίζει μια νέα, πρωτότυπη ανάγνωση. Μια παράσταση που καταφέρνει όμως να ψυχαγωγήσει τους θεατές της, πιστή στην προτροπή του ίδιου του Αριστοφάνη που αναφέρει στην Πάροδο: “Έχουμε πανηγύρι κάθε φορά που στήνουμε την κωμική σκηνή. Χαρείτε γελάστε , ξεδώστε, το γέλιο σας, το γλέντι σας χαροποιεί τον ποιητή, τον ευφραίνει, γιατί έβγαλε καρπούς ο σπόρος που έσπειρε”. (4)

Οι δύο χαρισματικοί πρωταγωνιστές της παράστασης- ντυμένοι στα εξαιρετικά κοστούμια του Γιάννη Μετζικώφ που υπογράφει και τα σκηνικά- ο βετεράνος (8) Γιώργος Αρμένης στο ρόλο του Παφλαγόνα και ο Παύλος Χαϊκάλης στου Αλλαντοπώλη έφεραν εις πέρας την αποστολή τους ισάξια, αποδεικνύοντας τη γνήσια κωμική τους στόφα, παρ΄ όλο που ο δεύτερος- προφανώς λόγω της τηλεοπτικής του παρουσίας- απέσπασε τη μερίδα του λέοντος από το χειροκρότημα των θεατών.

Οι δύο υπηρέτες των Σαμψών Φύτρου και Θύμιου Κούκιου αποτελούν ένα δεμένο ζευγάρι, με εξαιρετικό ρυθμό , πολύ καλός ο Γιάννης Κοτσαρίνης στο ρόλο του γερο-Δήμου ενώ ο Μανώλης Θεοδωράκης απογειώνει με μοναδικό τρόπο το μικρό ρόλο της Ειρήνης με τον ξέφρενο χορό του.

Εξαιρετικός και ο Χορός των Ιππέων που καταφέρνει μέσα από τις λιτές χορογραφίες του Χρήστου Παπαδόπουλου και τη μουσική της Αντιγόνης Τσολάκη- επιτυχής μίξη σύγχρονων και παραδοσιακών στοιχείων- να αποδώσει το νεανικό σφρίγος των Ιππέων και την ελπίδα που συμβολίζουν για το μέλλον της πόλης.

Το πολιτικό μήνυμα του έργου- ακόμα κι αν δεν ξεπηδούσαν οι εμβόλιμες στο σώμα του κειμένου αναφορές στη σημερινή διαφθορά, στον Ολι Ρεν, το ΔΝΤ, στο ασφαλιστικό, στα γνωστά τσιτάτα πολιτικών- είναι σαφέστατο: ο Αριστοφάνης εντόπισε και μετέτρεψε σε ποιητικό- θεατρικό λόγο, προκλητικά σύγχρονο (9), το αιώνιο δράμα αυτού του τόπου. Η χειραγώγηση του Δήμου από αχρείους δημαγωγούς δήθεν υπηρέτες του, αλλά και η κάθε άλλο παρά αμελητέα ευθύνη του ίδιου του λαού που παρασύρεται και χειραγωγείται, είναι τελικά η διαχρονική εθνική μάστιγα.

Κι αν το 424 π.Χ το κοινό της Αθήνας εν μέσω Πελοποννησιακού Πολέμου έβλεπε ξεκάθαρα στο ρόλο του Παφλαγόνα αποκλειστικά και μόνο τον περίφημο πολεμοχαρή δημαγωγό , το σημερινό κοινό στη δίνη της οικονομικής κρίσης μπορεί κάλλιστα να αποδώσει σε ουκ ολίγα πρόσωπα της πολιτικής σκηνής των τελευταίων δεκαετιών, το ρόλο του Κλέωνα. Τελικά όμως αποχωρεί από την παράσταση με ένα πονηρό χαμόγελο ενώ ακόμα στο μυαλό σιγοηχεί το ουτοπικό τραγούδι του Χορού των Ιππέων στο φινάλε:

“ Άντε φτου κι απ` την αρχή,

αλλαγή στην αλλαγή.

Πότε θα ` ρθει κάποια μέρα

που στο λεύτερο αέρα

θα πετάνε μόνο αηδόνια,

περιστέρα χελιδόνια,

κι όχι κάργες και κοράκια

και τυχάρπαστα ανθρωπάκια. “ (4)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1)“Ο Ζωντανός Αριστοφάνης” Αλέξης Σολωμός εκδόσεις ΔΙΦΡΟΣ Αθήνα 1961

(2)Τα έργα που προηγήθηκαν ήταν οι Δαιταλείς του 427- του οποίου σώζονται αποσπάσματα και οι Αχαρνείς του 425.

(3)Θουκυδίδη Ιστορίαι, Βιβλίο ΙΙ, 53 μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου.

(4) Από το κείμενο των Ιππέων σε μετάφραση Κ.Χ. Μύρη.

(5)Ιστορία των Ελλήνων Ιντρο Μοντανέλλι, εκδόσεις Τρία Φύλλα

(6)Παφλαγόνας: Αυτός που παφλάζει όταν μιλάει και οι τρόποι του θυμίζουν δούλο από τη βάρβαρη Παφλαγονία.

(7)Η περίληψη της υπόθεσης της Κωμωδίας από το πρόγραμμα της παράστασης.

(8)Ο Γιώργος Αρμένης είναι ίσως ο ηθοποιός με τις περισσότερες εμφανίσεις σε Αριστοφανικούς ρόλους. Έχει παίξει και στις 11 σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη- στους Ιππείς μάλιστα ήταν η τρίτη φορά. Στις δύο προηγούμενες είχε επωμιστεί τον ρόλο του Αλλαντοπώλη.

(9)Το 1991 ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος που είχε υποδυθεί το ρόλο του Αλλαντοπώλη στην παράσταση των Ιππέων του Εθνικού Θεάτρου που είχε σκηνοθετήσει ο Κώστας Μπάκας, είχε χαρακτηρίσει το έργο 'προκλητικά σύγχρονο' . Κι ήταν ακόμα 1991...

Οι φωτογραφίες του τσαλαπετεινού από την παράσταση της 15ης Ιουλίου

στο κηποθέατρο Παπάγου.

Εδώ οι επόμενες παραστάσεις των Ιππέων ανά την Ελλάδα καθώς και όλοι οι συντελεστές από το

ελculture.gr

Εδώ οι Ιππείς σε κόμικ.

Διασκευή και κείμενα του Τ. Αποστολίδη και σε σκίτσα Γ. Ακοκαλίδη

Mουσική: Schubert's Serenade, Academy of St. Martin in the Fields, Joshua Bell & Michael Stern