Oscar Niemeyer, Η ποιητική του οπλισμένου σκυροδέματος

φωτογραφία Ludovic Lent

  “Όταν ήμουν μικρός μού άρεσε να ζωγραφίζω. Θυμάμαι ότι στα δέκα μου ήμουν πάντα έτσι, με τα χέρια στον αέρα, σχεδιάζοντας εικόνες στο χώρο. Ζωγράφιζα, ζωγράφιζα, ζωγράφιζα δεν έκανα τίποτα άλλο. Το σχέδιο με οδήγησε στην αρχιτεκτονική” (1)

“Η Βραζιλία έχασε μια από τις ιδιοφυίες της. Ελάχιστοι ονειρεύτηκαν τόσο έντονα και κατάφεραν τόσο πολλά όσο εκείνος” είπε η πρόεδρος της Βραζιλίας Dilma Rousseff για τον Oscar Niemeyer, έναν από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, και τον τελευταίο μεγάλο του μοντέρνου κινήματος που πέθανε την Τετάρτη 5/12 στη γενέτειρά του, το Rio De Janeiro, σε ηλικία 104 ετών από λοίμωξη του αναπνευστικού.

Ο Niemeyer έζησε μια άκρως ενδιαφέρουσα και πολύ δημιουργική ζωή. Περισσότερα από 800 κτίρια σε όλον τον κόσμο φέρουν την υπογραφή του και το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό του στίγμα. Η El Pais τον αποχαιρέτησε με τον τίτλο: “Niemeyer, μια ζωή στην υπηρεσία του δημόσιου χώρου” αλλά ο Niemeyer δεν περιορίστηκε στην μεγάλη κλίμακα. Σχεδίασε από έπιπλα μέχρι και παπούτσια.

Στο γραφείο του, φωτο από εδώ

Μέχρι και τις αρχές του 2012 οπότε και αρρώστησε, πήγαινε καθημερινά στο γραφείο του, στον δωδέκατο όροφο ενός art déco κτιρίου που βρίσκεται στην περίφημη παραλία Copacabana του Rio και έχει θέα στον ωκεανό. Εκεί από το πρωί μέχρι το βράδυ ο Niemeyer, σχεδίαζε, εργαζόταν με τους συνεργάτες του, διάβαζε, συναντούσε και κουβέντιαζε με φίλους, δημοσιογράφους και νέους αρχιτέκτονες καπνίζοντας τα πούρα που του έστελνε ο Φιντέλ Κάστρο. Εξέδιδε μάλιστα και το αρχιτεκτονικό περιοδικό Nosso Caminho.

Το σχεδιαστήριό του δεν έβλεπε προς τη θάλασσα. Ίσως γιατί δεν χρειαζόταν. Ο Niemeyer δεν πίστευε στην έμπνευση, αλλά στην επινόηση. Συμβούλευε τους νέους αρχιτέκτονες που τον επισκέπτονταν να ενημερώνονται καθημερινά και να διαβάζουν, να διαβάζουν και να μελετούν τα πάντα δίνοντας έμφαση στον ουμανισμό. Να προσπαθούν επίσης να βρουν τον δικό τους αυθεντικό τρόπο έκφρασης, χωρίς να ξεχνούν όμως ότι  η ίδια η ζωή είναι πιο σημαντική. “Το να αισθάνεσαι, το να είσαι καλός με τους άλλους, το να είσαι χρήσιμος είναι πολύ πιο σημαντικά από την αρχιτεκτονική”(2)

Le Corbusier-Oscar Niemeyer

Ο Niemeyer γεννήθηκε στο Rio De Janeiro “δίπλα στη θάλασσα”, στις 15 Δεκεμβρίου του 1907. Άρχισε να σχεδιάζει από παιδί και σπούδασε αρχιτεκτονική στην Escola Nacional de Belas Artes του Rio. Αποφοίτησε το 1934 και λίγο αργότερα άρχισε να εργάζεται αμισθί στο γραφείο του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου  Lúcio Costa ο οποίος διέκρινε το ταλέντο του νεαρού Oscar και σύντομα από μέντοράς του έγινε συνεργάτης του αναθέτοντάς του να σχεδιάσει το περίπτερο της Βραζιλίας για τη Διεθνή έκθεση της Νέας Υόρκης το 1939. Το πρώτο μεγάλης κλίμακας έργο ήταν το Υπουργείο Παιδείας και Υγείας το 1945, στη μελετητική ομάδα του οποίου συμμετείχε ο Le Corbusier που όπως ήταν φυσικό επηρέασε τον Niemeyer. Δύο χρόνια αργότερα, το 1947 σχεδίασαν μαζί το project 23/32 που δεν ήταν άλλο από το επιβλητικό κτίριο του Οργανισμού Ηνωμένων εθνών στην Νέα Υόρκη.(6) Ακολούθησε κάτι πολύ μεγαλύτερο: η Brasilia.

το Κογκρέσο Brasilia

Η δημιουργία εκ του μηδενός μια ολόκληρης πόλης, της Brasilia το 1956 αποτέλεσε την υλοποίηση μιας ουτοπίας. Ήταν η ευτυχής συγκυρία καθώς η ισχυρή πολιτική βούληση του τότε προέδρου Juscelino Kubitschek συνδυάστηκε με το ριζοσπαστικό πολεοδομικό σχεδιασμό του Costa και την τολμηρή αρχιτεκτονική του Niemeyer που σχεδίασε τα επιβλητικά κτίρια του κέντρου της νέας πρωτεύουσας της Βραζιλίας. Ήταν ένα τεράστιο επίτευγμα που ολοκληρώθηκε σε μόλις 41 μήνες και που το 1987 ανακηρύχθηκε από την UNESCO μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Όμως η πόλη που σχεδιάστηκε με πρόβλεψη να εξυπηρετεί μισό εκατομμύριο κατοίκους, εξελίχθηκε σε μια μεγαλούπολη 2,2 εκατομμυρίων με συνέπεια να μην επαρκούν οι υποδομές της και σήμερα να παρουσιάζει μεγάλα κυκλοφοριακά προβλήματα και αυξημένη εγκληματικότητα. (3)

Ο Καθερδικός Ναός της Brasilia

“Αυτός που θα επισκεφτεί την Brasilia μπορεί να του αρέσει, μπορεί και όχι. Σε καμία περίπτωση όμως δεν μπορεί να πει ότι έχει δει αλλού προηγουμένως κάτι παρόμοιο” έλεγε ο Niemeyer σε μια συνέντευξη το 2006 υπερασπιζόμενος το έργο του -αν κι εκείνος προτιμούσε να ζει στο Rio “δίπλα στη θάλασσα, στα βουνά και στο χάος του”- και τόνιζε ότι αν σχεδίαζε ξανά, 50 χρόνια αργότερα, προεδρικό μέγαρο, το κοινοβούλιο, το κογκρέσο και τον περίφημο καθεδρικό ναό δεν θα άλλαζε τίποτα από τον αρχικό σχεδιασμό. Επέμενε όμως και σε κάτι άλλο: ότι η πόλη αυτή δεν χτίστηκε από τον ίδιο και τον Costa, αλλά από τους candangos, τους χιλιάδες φτωχούς εργάτες που συνέρρευσαν εκεί από όλη τη Βραζιλία και “έκαναν με το μόχθο τους αυτό το όνειρο πραγματικότητα” (1)

Ο Niemeyer έγινε μέλος του Κομουνιστικού κόμματος της Βραζιλίας το 1945 -δύο χρόνια νωρίτερα είχε τιμηθεί μα το βραβείο Λένιν- και παρέμεινε σταθερός στην ιδεολογία του μέχρι το τέλος. “Γιατί θέλετε να αλλάξω;” απάντησε σε σχετική ερώτηση δημοσιογράφου και συνέχισε: “ Ο κόσμος παραμένει άδικος. Απ' όσο ξέρω οι φτωχοί παραμένουν φτωχοί, ο αγώνας ενάντια στην πείνα παραμένει προτεραιότητα, ενώ η πάλη των τάξεων δεν μοιάζει να έχει μεταβληθεί στο ελάχιστο”. (4) Όσο για τον φίλο του τον Φιντέλ Κάστρο που μάλιστα τον είχε επισκεφτεί στο γραφείο του, όπως κι άλλοι ηγέτες, είπε κάποτε χαριτολογώντας: “Ο Niemeyer κι εγώ είμαστε οι τελευταίοι κομμουνιστές στον πλανήτη» (5)

Oscar και  Fidel

Οι πολιτικές του πεποιθήσεις τον οδήγησαν στην εξορία το 1964 μετά το πραξικόπημα που έγινε στην πατρίδα του. Κατέφυγε στη Γαλλία όπου -με παρέμβαση του προέδρου Charles de Gaulle, που εκτιμούσε ιδιαίτερα το ήδη γνωστό έργο του- πήρε άμεσα άδεια εργασίας και άρχισε τη διεθνή του καριέρα σχεδιάζοντας το κτίριο του Γαλλικού Κομµουνιστικού Κόμµατος στο Παρίσι. Ακολούθησαν γραφεία του εκδοτικού οργανισµού Mondadori στο Μιλάνο και εκατοντάδες άλλα κτίρια στην Γερμανία, στο Βέλγιο, στην Ισπανία, στη Ρωσία, στην Νορβηγία, στην Σαουδική Αραβία, στη Σενεγάλη, στο Πράσινο Ακρωτήρι, στη Χιλή, στη Βενεζουέλα, στη Νικαράγουα και στη Κούβα. (7) Το αρχιτεκτονικό του γραφείο στο Rio με επικεφαλής τον ίδιο, συνέχιζε να εκπονεί περίπου 12 μελέτες κτιρίων κάθε χρόνο σε όλον τον κόσμο.

Μουσείο στην Curitiba

São Paulo, πάρκο Ibirapuera – Auditorium  από εδώ

Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Rio, φωτο από εδώ

Ο Niemeyer που έλεγε “Εκτιμώ την ομορφιά περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Την ομορφιά που δηλώνεται με μια καμπύλη γραμμή ή μια δημιουργική πράξη”(9), γαλουχήθηκε με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος. Ωστόσο το πηγαίο ταλέντο του ασφυκτιούσε* στην αυστηρότητα και στα καλβινιστικά προτάγματα του μοντερνισμού. Η βραζιλιάνικη ιδιοσυγκρασία τον οδήγησε στην έκφραση της αέναης χαράς της ζωής και του εξωτικού αισθησιασμού της πατρίδας του με μια ελευθερία χωρίς αναστολές. Όπως παρατήρησε άλλωστε κι ο Le Corbusier: «Από την αρχή ο Niemeyer ήξερε πώς να δώσει πλήρη ελευθερία στις ανακαλύψεις της σύγχρονης αρχιτεκτονικής." (8) Κράτησε τη βασική αρχή της λειτουργίας αλλά σύντομα οι συνθέσεις του απογειώθηκαν -κυριολεκτικά και μεταφορικά- δημιουργώντας απίστευτα κελύφη με δυναμικές φόρμες και ανάλαφρες καμπύλες. Μια μνημειακή γλυπτική που ανέδειξε την ποιητική του οπλισμένου σκυροδέματος. Γιατί ο Niemeyer κατάφερε να αρθρώσει ένα σαφές μοναδικό αρχιτεκτονικό ιδίωμα όπου το οπλισμένο σκυρόδεμα έχασε την ψυχρή του υπόσταση που υιοθέτησαν με πάθος οι ακραιφνείς του μοντέρνου κινήματος κι έγινε ο ποιητικός φορέας και της πιο εξωφρενικής μορφής που γεννούσε η οργιώδης φαντασία του. “Βραζιλιάνικος αισθησιακός μοντερνισμός”; Ίσως ναι, όσο κι αν φαίνεται αντιφατικός και αδόκιμος αυτός όρος.

το κτίριο Copan στο São Paulo

εκκλησία στο Belo Horizonte, φωτο από εδω

Niteroi, Μουσείο Σύγχρονης τέχνης από την Japuou Utopie 

*Κάποτε τον είχε επισκεφτεί ο Walter Gropius ιδρυτής της αρχιτεκτονικής σχολής του Bauhaus στο σπίτι του στο Κανόας, στο δάσος πάνω από το Rio. Ο Niemeyer έλεγε γι αυτή τη συνάντηση:“Είχα σχεδιάσει το σπίτι ώστε να αποτελεί φυσική συνέχεια στις καμπύλες του τοπίου. Ο Γκρόπιους είπε ότι το σπίτι ήταν θαυμάσιο αλλά ότι δεν μπορούσε να παραχθεί μαζικά. Λες και είχα τέτοια πρόθεση! Τι ηλίθιος”. (10)

φωτο από εδώ

Ο Niemeyer παντρεύτηκε την Annita Baldo το 1928 σε ηλικία μόλις 21 ετών. Απέκτησαν μια κόρη, πέντε εγγόνια, δεκατρία δισέγγονα και επτά τρισέγγονα. Η Annita Baldo πέθανε το 2004. Έζησαν μαζί 76 χρόνια. Λίγο πριν τα 99α γενέλθιά του ο Niemeyer, παντρεύτηκε για δεύτερη φορά την επί σειρά ετών γραμματέα του Vera Lucia Cabreira.(5)

1.Oscar Niemeyer on Architecture

2.The Last of the Modernists

3.Τα 50 της χρόνια κλείνει η “νέα” πρωτεύουσα της Βραζιλίας

4.Λίγα λόγια για τον Oscar Niemeyer

5.Oscar Niemeyer

6.Ο ζωντανός θρύλος της Αρχιτεκτονικής

7.Architect Day: Oscar Niemeyer

8.Oscar Niemeyer obituary

9 .Oscar Niemeyer, Architect Who Gave Brasília Its Flair, Dies at 104

10.Πιάνω το μολύβι μου και ένα κτίριο εμφανίζεται

11.Oscar Niemeyer

In pictures: Brasilia celebrates 50 years 

Φωτογραφίες από την El Pais

Architectureby Oscar Niemeyer in Spain

Brasilia 50 years: Oscar Niemeyer αγγλικοί υπότιτλοι 1.24

"La vida es un soplo" ισπανικοί υποτιτλοι διάρκεια 1.29.18

el poema en la curva ισπανικοί υποτιτλοι διάρκεια 3.11

-Dave Brubeck και Oscar Niemeyer  από την Japuou Utopie