Η πρεμιέρα της πλατείας

Στην Αμαλίας το πλήθος είναι αδιαπέραστο και πάλλεται σαν ένα σώμα. Μουσκεύεις στην προσπάθεια να προχωρήσεις· σε κάθε βήμα στον δικό σου ιδρώτα προστίθεται και ο ιδρώτας των άλλων. Στο κάτω μέρος της πλατείας η συνέλευση έχει αρχίσει, ενώ στο πάνω, συνθήματα, παλάμες με ένταση σε έκταση και λέιζερ στοχεύουν τα κλειστά παράθυρα της Βουλής. Κοιτάζω αφηρημένος τα πράσινα σχέδια που χορεύουν στο ρυθμό των συνθημάτων, τις σημαίες που ανεμίζουν στη νύχτα. Με ένα περίεργο τρόπο, ξαφνικά, οι εξωτερικοί ήχοι σιγούν και δύο ξέμπαρκες λέξεις “...έδραμε λυσίκομος...” (1) ξεπηδούν από το πουθενά. Η εικόνα σταδιακά θολώνει και...

...μια αλαφιασμένη γυναικεία φιγούρα με μακρύ άσπρο νυχτικό, τα μαλλια λυτά, ίσως ξυπόλυτη, διασχίζει σχεδόν τρέχοντας σκοτεινούς διαδρόμους και φτάνει σε μια μεγάλη φωτισμένη αίθουσα όπου ένας άντρας “κάτωχρος εξ οργής συνδιασκέπτετο μετά των υπασπιστών και των αυλικών” (1). Απ` έξω ηχούν φωνές όλο και πιο δυνατές, όλο και πιο αποφασιστικές, συντονισμένες σε ένα και μοναδικό, αδιαπραγμάτευτο σύνθημα: “Ζήτω το Σύνταγμα”.

Θες ο χώρος, θες το πλήθος, θες ο συνδυασμός τους, από το καλοκαίρι του 2011 ἔδραμον κι εγώ στο φθινόπωρο του 1843, λυσίπνοος από το άλμα 168 χρόνων και η ξέχειλη πλατεία Συντάγματος έγινε ξαφνικά η “απομακρυσμένη” από το ζωτικό κέντρο της νεαρής πρωτεύουσας, “πλατεία Ανακτόρων ή Παλατίου που το 1845 ακόμα χαρακτηρίζεται σαν open space...”(2)

Η χωροθέτηση των ανακτόρων άλλαξε στίγμα αρκετές φορές(3) όμως “ τελικώς επικράτησε η γνώμη του Βαυαρού Gärtner να τοποθετηθούν στην ανατολική πλευρά της πόλεως, εις τον άξονα της οδού Ερμού, όπου πράγματι ανηγέρθησαν κατόπιν τροποποιήσεως του σχεδίου της πόλεως δια της δημιουργίας της σημερινής πλατείας Συντάγματος και της χαράξεως της λεωφόρου Αμαλίας” (4)

Η Αμαλίας αδιαπέραστη, δονείται.

Τώρα και τότε. Τώρα για μέρες στη σειρά, τότε για μια νύχτα. Τη νύχτα που ξημέρωνε η 3η Σεπτεμβρίου του 1843. Κοινά σημεία, ο χώρος, το πλήθος και η αγανάκτηση. Και μια ανατριχιαστική “λεπτομέρεια”: “η εξέγερση ξέσπασε στην Αθήνα τη μέρα της επικύρωσης της οικονομικής σύμβασης του Λονδίνου, που εκχωρούσε όλους τους πόρους της Ελλάδας στην εξυπηρέτηση του δανείου.”(5) Το καλοκαίρι του 1843 ο Όθωνας είχε κηρύξει επίσημα πτώχευση -τη δεύτερη στην ιστορία του Ελληνικού κράτους- εκλιπαρώντας τις προστάτιδες δυνάμεις για πίστωση.

“Μίαν ἡμέρα τὸν Ἄγουστον μήνα τὰ 1843” εξιστορεί ο πρωτεργάτης της εξέγερσης, στρατηγός Μακρυγιάννης “ἀνταμώνω τὸν Καλλέργη εἰς τὸ παζάρι, τοῦ λέγω· Καϊμένε Καλλέργη, σὲ τόσους ἀγῶνες τῆς πατρίδας κιντυνέψαμεν καὶ ἤμαστε ὡς ἀδελφοί· τώρα οὔτε μὲ γνωρίζεις, οὔτε σὲ γνωρίζω. Ἐπιθυμοῦσα ν᾿ ἀνταμωθοῦμεν μίαν ἡμέρα. Μοῦ λέγει, τὸ δείλι ἔρχομαι εἰς τὸ σπίτι σου κι᾿ ἀνταμωνόμαστε. Σηκώθη καὶ ἦρθε. Μπήκαμεν εἰς ὁμιλία διὰ τὰ δεινά της πατρίδας...”(6) Την προσέγγιση του συνταγματάρχη του ιππικού Δημήτριου Καλλέργη, στρατιωτικού διοικητή της Αθήνας που τέθηκε άξιος επικεφαλής των επαναστατών ακολούθησαν κι άλλες τόσο στρατιωτικών και παραγκωνισμένων οπλαρχηγών της Επανάστασης του `21 όσο και πολιτικών με σημαντικότερους τους Α. Μεταξά και Α. Λόντο αρχηγών του ρωσικού και αγγλικού κόμματος αντίστοιχα.

Τα “δεινά” που αναφέρει ο Μακρυγιάννης συνόψιζαν τη δραματική κατάσταση στην οποία είχει περιέλθει ο τόπος. Τα αιτήματα της εξέγερσης που σχεδιάζονταν να εκδηλωθεί με πολιορκία των Ανακτόρων ανήμερα της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου την επόμενη χρονιά, ήταν η παραχώρηση συντάγματος και η εκδίωξη των Βαυαρών. Παρά την άκρα μυστικότητα της προσέγγισης νέων μελών, διέρρευσαν πληροφορίες για το κίνημα -η κυβέρνηση και ο Όθωνας δεν είχαν προλάβει να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για την αποτροπή του- οπότε αποφασίστηκε η επίσπευση της εκδήλωσής του.

Το βράδυ της 2ας Σεπτεμβρίου, ο Καλλέργης πήγε στο θέατρο ώστε να παραπλανήσει κατασκόπους που τυχόν τον παρακολουθούσαν, στη συνέχεια επισκέφτηκε τον Μακρυγιάννη στο σπίτι του -όπου μόλις είχαν αρχίσει να συγκεντρώνονται άτακτοι στρατιώτες και πολίτες- και αμέσως μετά κατευθύνθηκε στο στρατώνα του πεζικού.

“Η πόλις άπασα ήτο ήρεμος, εφαίνετο κοιμωμένη και μόνο πυκναί περιπολίαι χωροφυλάκων διήρχοντο τας ερήμους οδούς.” (1) Κάποια από αυτές τις περιπολίες παρατήρησε την συνεχιζόμενη προσέλευση στο σπίτι του Μακρυγιάννη και το περικύκλωσε. Ο Καλλέργης που το πληροφορήθηκε και αποφάσισε να δράσει τάχιστα. Μίλησε στη φρουρά “εξορκίζων αυτήν να συνδράμη το Έθνος, ίνα απαλλαγή της καταστάσεως εις ην έριψεν αυτό η απολυτοφροσύνη του βασιλέως και η επικρατούσα ξενοκρατία” (1) και υψώνοντας το ξίφος του φώναξε πρώτος: “Ζήτω το Σύνταγμα”. Αμέσως μετά διέταξε έναν λόχο ακροβολιστών να διαλύσει την πολιορκία στο σπίτι του Μακρυγιάννη και μερικούς άλλους άντρες να ανοίξουν τις φυλακές του Μεντρεσέ. 'Εστειλε επίσης αποσπάσματα να καταλάβουν το  νομισματοκοπείο, την Εθνική Τράπεζα, το Δημόσιο Ταμείο και τα υπουργεία. 

Στη μια ακριβώς την νύχτα, μετά το σύνθημα που ήταν δύο πυροβολισμοί στον αέρα, ο Καλλέργης ξεκίνησε με 2.000 στρατιώτες προς τα ανάκτορα. Οι ζητωκραυγές, οι μουσικές και τα συνθήματα των στρατιωτών καθ` οδόν, ξυπνούσαν τους πολίτες οι οποίοι μετά από λίγο ακολουθούσαν τον στρατό.

Οι ζητωκραυγές ξύπνησαν όμως και τη βασίλισσα Αμαλία η οποία σε επιστολή (7) προς τον πατέρα της περιγράφει τη νύχτα της εξέγερσης: “Σιγά σιγά άρχισαν να πέφτουν συνθηματικοί πυροβολισμοί... Φωτιές ήταν αναμμένες στα βουνά και ένα φοβερό βουητό ακουγόταν από την πόλη... Τρομερή ήταν η στιγμή που τα στρατεύματα πλησίασαν. Ιππικό, τάγματα ακροβολιστών και πεζικό πλησίασαν όλοι και φώναζαν με φοβερά ουρλιαχτά 'ζήτω το Σύνταγμα'. Ηταν μία και μισή.”

Εκείνη την ώρα με εντολή του βασιλιά βγήκαν από τα ανάκτορα για διαπραγματεύσεις με τους στασιαστές, ο υπασπιστής του Όθωνα Γ. Γαρδικιώτης και ο υπουργός των στρατιωτικών Α. Βλαχόπουλο, οι οποίοι με διαταγή που Καλλέργη συνελήφθησαν αμέσως. Στο μεταξύ -με ένα νεκρό χωροφύλακα από τη συμπλοκή- είχε λυθεί η πολιορκία στο σπίτι του Μακρυγιάννη· “Εὐτὺς κι᾿ ἐγὼ ἄφησα τὴν ἀναγκαία φρουρὰ καὶ πῆγα κι᾿ ἐγώ. Βγαίνοντας ἔξω μ᾿ ἀκολούθησαν ὅλοι οἱ πολίτες. Ἦρθαν κι᾿ ἀπὸ τὰ χωριά, ὁποῦ τοὺς εἶχα παραγγείλη. Καὶ μᾶς πῆραν εἰς τὰ χέρια ὅλους ὁ λαός. Χάλευαν νὰ μποῦνε ἀπὸ τὰ παλεθύρια εἰς τὸ Παλάτι. Τότε τοὺς μίλησα νά ῾χουν τὴν μεγαλύτερη ἀρετὴ καὶ πατριωτισμόν"(6)

-Μεγαλειότατε, ευδοκήσατε να ικανοποιήσετε την αίτησιν 
του στρατού και του λαού, ομογνωμόνως ζητούντων Σύνταγμα.

Ο Όθωνας, φοβούμενος για τα χειρότερα, “απέστειλε εκ της οπισθίας θύρας των ανακτόρων” τον Στάινστορφ, τον διαγγελέα του, να διατάξει τον λοχαγό του πυροβολικού Σχινά να φέρει τα πυροβόλα, όμως ο Σχινάς συντάχθηκε με τους επαναστάτες, ενώ στρατιωτικό τμήμα κατ` εντολή του Καλλέργη εξανάγκαζε σε υποχώρηση ομάδα ιππέων της χωροφυλακής που είχε αποκλείσει την οδό Ερμού εμποδίζοντας τη διέλευση του πλήθους που ανηφόριζε για τα ανάκτορα. Πλήθος “όπερ το κατ` αρχάς μεν φόβω συσχεθέν έμενε απαθές, είτα δε, εγκαρδιωθέν υπό των ανδρείων Κρητών οπλαρχηγών και πολεμιστών της τελευταίας ατυχούς επαναστάσεως, εζητωκραύγαζε: Ζήτω το Σύνταγμα! Ζήτω ή Κρήτη! Και πάντες ησπάζοντο αλλήλους δακρύοντες.”(1)

Στις 3 τα ξημερώματα διέσχισαν στην πλατεία των ανακτόρων επευφημούμενοι από τον στρατό οι πολιτικοί αποστάτες, μέλη του Συμβουλίου Επικρατείας Α.Μεταξάς, Α. Λόντος, Κ. Ζωγράφος και Ρ. Τσωρτς και μετά από σύντομη συνεδρίαση με τους υπόλοιπους συμβούλους που κλήθηκαν εσπευσμένα επικύρωσαν τις επαναστατικές πράξεις. Το συμβούλιο αναγνώρισε το κίνημα, καθόρισε την σύγκληση Εθνοσυνέλευσης και διόρισε επιτροπή η οποία αμέσως μετά παρουσίαζε τις αποφάσεις του στον Βασιλιά.

λαϊκή ζωγραφιά της επανάστασης του 1843  (2)

Δώδεκα ώρες αργότερα, στις 3 το μεσημέρι της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843, το συγκεντρωμένο πλήθος και ο στρατός άφηνε την πλατεία. Η μακρά εκείνη νύχτα επέβαλε τη μεταβολή της απόλυτης σε συνταγματική μοναρχία· το πρώτο μικρό βήμα προς τη Δημοκρατία. Το μοναδικό σύνθημα της εξέγερσης δικαίως αντικατέστησε το όνομα της πλατείας. Ο Όθωνας είχε τελικά υποκύψει. Το πρώτο διάταγμα που υπέγραψε όριζε ότι σε τριάντα το πολύ ημέρες θα καλούσε Εθνική Συνέλευση “δια να συντάξει μετ` αυτής το Σύνταγμα”. Το δεύτερο ήταν ο διορισμός των νέων υπουργών της κυβέρνησης που προεχόταν από όλα τα κόμματα. Υπέγραψε επίσης διάταγμα για την απομάκρυνση των ξένων που υπηρετούσαν στις κρατικές υπηρεσίες.

Σε αυτό το σημείο κανονικά θα υπήρχε ένας σοβαρός επίλογος, αντάξιος ενός ποστ με ετικέτα "ιστορία" όμως η ώρα πέρασε και πρέπει σιγά σιγά να ετοιμάζομαι για το Σύνταγμα. Σήμερα νομίζω ότι θα είναι μαζί μας στις πλατείες “ομογνωμόνως” ο Μακρυγιάννης, ο Καλλέργης, ο Σχινάς κι όλοι οι άλλοι που που έκαναν τότε το πρώτο βήμα για τη Δημοκρατία, στη μεγάλη πρεμιέρα της πλατείας. 

Σημειώσεις - βιβλιογραφία.

1.Από την περιγραφή των γεγονότων της νύχτας 2 προς 3 Σεπτεμβρίου 1843 των ιστορικών Κυριακίδη και Ευαγγελίδη, που περιλαμβάνεται στην Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας του Τάσου Βουρνά, Εκδόσεις Αδελφών Τολίδη (σελ 278-282)
2.Ματούλα Χ. Σκαλτσά, Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1983 (σελ 195)

3. Tο αρχικό σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert τα τοποθετούσε στην πλατεία Ομονοίας, του Klenze στον Κεραμεικό, ενώ o Schinkel πρότεινε να χτιστούν πάνω στον ιερό βράχο της Ακρόπολης!

4. Ι Τραυλού, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, εκδόσεις ΚΑΠΟΝ Αθήνα 1993 (σελ 241)

5. Ν. Σβορώνος, Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, Θεμέλιο, Αθήνα, 1986

6. Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα, εκδόσεις Α. Καραβία

7. Ανέκδοτες επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της 1836-1853, επιμέλεια Μπουσέ Βάνα, Μουσέ Μιχαελ εκδ. Εστία 2011

8. Κώστα Η. Μπίρη, Αι Αθήναι, εκδ. ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1996 (η δεύτερη και η τέταρτη εικόνα)

η παραπάνω ανάρτηση είναι η συμμετοχή του τσαλαπετεινού, στο δια-ιστολογικό αφιέρωμα με θέμα “Η δημοκρατία στις πλατείες” στο οποίο οι εμπνευστές Silent και βιβλιοθηκάριος, παρέσυραν τους:

1. Ψαροκόκαλο: Η δημοκρατία στις πλατείες....(;)
2. Αναγεννημένη: Για την πλατεία (και την κάθε πλατεία)
3. Krotkaya: επανοικειοποίηση της πλατείας
4. Κυνοκέφαλοι: Στην πλατεία αλαφιάζονται οι μικρές παρέες
5. Ιχνηλασίες: Η δημοκρατία στις πλατείες
6. ο Βιβλιοθηκάριος: Η πλατεία Δημοκρατίας και τα αγάλματα
7. Εξεγερμένο το 2009: Πάμε πλατεία;
8. Rubies and Clouds: Πλατεία πλατιά
9. Κουπέπκια ατάκτως τυλιγμένα: Οι πλατείες κι οι πορείες
10. Ο Δύτης των Νιπτήρων: Στην πλατεία
11. Silentcrossing's Blog: Το '29 σε μια πλατεία
12. Roadartist... in Athens: Πλατείας λέξεις
13. Μπαμπάκης: το πληθος στην πλατεία
14. Latecomer: Της πλατείας μου η σημαία
15. Του κανενός το ρόδο: μισό αιώνα, μισό ζευγάρι, στην πλατεία
16. Χώρα του ποτέ-ποτέ: η πλατεία ήταν γεμάτη...
17. Ουδέν αμιγές: Πλατεία μεγάλοι,πλατεία μικροί
18. Η Ζωή στην Κατηραμένη Νήσο: η δημοκρατία στις πλατείες
19. Ιχνηλασίες (2): Η Πλατεία είναι γαμάτη
20. Butterfly's world: η Δημοκρατία στην Πλατεία
21. The Threewishes's weblog: οι δημοκρατικές πλατείες της Ελλάδας
22. Τσαλαπετεινός: Η πρεμιέρα της πλατείας